Ο Ιωάννης Μεταξάς και οι Βαλκανικοί Πόλεμοι

Οι Βαλκανικοί πόλεμοι προκύπτουν όταν στα μέσα του 19ου αιώνα η Οθωμανική Αυτοκρατορία παρακμάζει και τα μεν υπόδουλα Χριστιανικά Έθνη της χερσονήσου του Αίμου συμμαχούν και στρέφονται εναντίον της, οι δε Μεγάλες Δυνάμεις (Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία, Αυστρία, Ρωσσία, Ιταλία) σπεύδουν με διπλωματικές και στρατιωτικές ενέργειες να αποκομίσουν οφέλη. Η διάλυση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και οι πόλεμοι επισπεύδονται όταν το Νεοτουρκικό Κομιτάτο το καλοκαίρι του 1908 καταλύει την απολυταρχία του Σουλτάνου, με στόχο ένα φιλελεύθερο Σύνταγμα. Η κατάσταση όμως που διαμορφώνεται από αυτή την αλλαγή καθεστώτος είναι πιο επώδυνη για τους λαούς γιατί οι αρχές απαιτούν τώρα τον άμεσο αφοπλισμό των υπόδουλων. Παράλληλα το νέο καθεστώς προβαίνει σε αναγκαστική εγκατάσταση μουσουλμάνων στην Μακεδονία και στην καταπολέμηση κάθε φιλελεύθερης κίνησης και εξοντωτικές διώξεις των Χριστιανών.

Η ιδέα της συνένωσης των βαλκανικών Εθνών εναντίον της Πύλης είχε ήδη δημιουργηθεί παλαιότερα και οι ενέργειες του Ρήγα αποσκοπούσαν σε αυτήν. Αργότερα στην Ελλάδα η «Εθνική Εταιρεία», με αρχηγό τον Παύλο Μελά, είχε ήδη αναπτύξει με ιδέες και έργα το επαναστατικό πνεύμα και ο θάνατός του αργότερα τον ανέδειξε ως σύμβολο του αγώνα για την απελευθέρωση της Μακεδονίας. Στην αρχή του 20ου αιώνα το Μακεδονικό βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη και τα ελληνικά ανταρτικά σώματα δρούσαν προς υπεράσπιση των ελληνικών πληθυσμών της Μακεδονίας. Τον αγώνα καθοδηγούσαν ο Παύλος Μελάς, ο Σπυρομίλιος, ο Κωνσταντίνος Μάνος, ο Κατεχάκης, ο Ίωνας Δραγούμης ως υποπρόξενος στο Μοναστήρι και ο Λάμπρος Κορομηλάς στην Θεσσαλονίκη. Ο αγώνας τους, που κράτησε από το 1904-1908 ήταν διπλός, εναντίον των Βουλγάρων κομιτατζήδων και των Τούρκων. Χύθηκε πολύ αίμα, η Ελλάδα όμως απεκόμισε αυτοπεποίθηση με τις επιτυχίες που είχε, μετά την τραγική ήττα που είχε υποστεί στον πόλεμο του 1897.

Στην «Εθνική Εταιρεία» συμμετείχε και ο Ιωάννης Μεταξάς από το 1896 ως ιδρυτής του τμήματος του Ναυπλίου, όπως προκύπτει από το Ημερολόγιο του και από επιστολή του προς τον Παύλο Μελά. (αρχείο Ναταλίας Μελά-Ιωαννίδη), και το 1897 ζήτησε ενώ βρισκόταν στο Ναύπλιο να πάει να πολεμήσει στο μέτωπο, όπως και έγινε. Για την συμμετοχή του στον Πόλεμο του 1897 και για τη δράση του στους Βαλκανικούς Πολέμους σημαντική πηγή αποτελούν οι καταγραφές του ιδίου και η πυκνή αλληλογραφία του με την σύζυγό του Λέλα, που συμπεριλαμβάνεται στην έκδοση του Ημερολογίου του (Α' και Β' τόμος), που χρονικά καλύπτουν και όλο το διάστημα του Α' και Β' Βαλκανικού Πολέμου. Τα στοιχεία που προκύπτουν από αυτά τα κείμενα και την αλληλογραφία κρίνονται ιστορικά και ουδέποτε αμφισβητήθηκαν.

Όταν το 1910 ο Βενιζέλος ανέλαβε την διακυβέρνηση, μετά την επανάσταση στο Γουδή 1909, τάχτηκε με την προοπτική της αντίστασης στην Οθωμανική αυτοκρατορία και συνέχισε το έργο της αναδιοργάνωσης του στρατού, που είχαν εγκαινιάσει οι προηγούμενες κυβερνήσεις. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η πρότασή του προς στον Ιωάννη Μεταξά, στις 6 Οκτωβρίου 1910, να δεχθεί να γίνει πρώτος Υπασπιστής του, και μάλιστα όχι για τυπικούς λόγους αλλά για να τον συμβουλεύεται επί των σοβαρών στρατιωτικών θεμάτων. Αξιοσημείωτο είναι ότι τον επέλεξε για αυτόν τον ρόλο, παρόλο ότι ο Μεταξάς δεν ανήκε στον Στρατιωτικό Σύνδεσμο που τον είχε φέρει στην αρχή. Στη πρώτη συνάντησή τους ο Βενιζέλος του επισήμανε: «Γνωρίζετε εις ποίαν αξιοθρήνητον κατάστασιν περιήλθομεν, ώστε να υπομένωμεν τας ταπεινωτικάς προκλήσεις των Τούρκων, χωρίς να δυνάμεθα να αμυνθώμεν της τιμής μας. Έχω απόφασιν να εργασθώ ανενδότως εις την δημιουργίαν στρατού αρτίου και εις την εμπέδωσιν αυστηράς πειθαρχίας. Ζητώ την συνδρομήν σας εις το έργον τούτο. Δια τούτο σας προσφέρω την θέσιν του πρώτου μου υπασπιστού».

Η επιλογή του Ιωάννη Μεταξά ήταν σωστή. Αριστος αξιωματικός του ελληνικού στρατού, διέθετε επιπλέον γνώσεις μετά τις εξαιρετικές στρατιωτικές σπουδές που είχε κάνει στην Στρατιωτική Ακαδημία του Βερολίνου και συγχρόνως πείρα γύρω από τα ελληνικά θέματα. Είχε δει την κατάσταση του στρατού και τις αδυναμίες του στον πόλεμο του 1897 που είχε λάβει μέρος. Από το 1904 είχε ενταχθεί στο «Σώμα Γενικών Επιτελών», που μόλις είχε ιδρυθεί. Είχε επιπλέον εργασθεί και στον καταρτισμό του «Οργανισμού Δούσμανη» που αποσκοπούσε στη προετοιμασία του στρατού και την αναδιοργάνωση που είχε εισηγηθεί και πραγματοποιήσει ο Γεώργιος Θεοτόκης. Επιπλέον ήταν ένα πρόσωπο που διατηρούσε άριστες σχέσεις με τα ανάκτορα, τον βασιλέα Γεώργιο και τον Διάδοχο Κωνσταντίνο, στοιχείο απαραίτητο στην πολιτική του Βενιζέλου. Ο Κωνσταντίνος τον είχε γνωρίσει στον πόλεμο του 1897 και τον είχε επιλέξει μαζί με άλλους δύο αξιωματικούς, τον Ξενοφώντα Στρατηγό και τον Ιπποκράτη Παπαβασιλείου, για να τους στείλει για μετεκπαίδευση στην Γερμανία. Όταν επέστρεψε ο Μεταξάς ανέλαβε να διδάξει στρατηγική στον γιό του Κωνσταντίνου Γεώργιο τον μετέπειτα βασιλέα.

Η συμμετοχή του Ιωάννη Μεταξά στην προετοιμασία των Βαλκανικών Πολέμων και την διεξαγωγή των μαχών, ήταν καθοριστική για την έκβαση τους. Ως Λοχαγός ο Ιωάννης Μεταξάς, ανέλαβε εκ μέρους του Βενιζέλου σε μυστική αποστολή να διαπραγματευθεί την στρατιωτική συμφωνία με τους Βουλγάρους, στη Σόφια τον Σεπτέμβριο του 1912 και αργότερα τον Ιούνιο του 1913 με τους Σέρβους, λίγο πριν αρχίσει ο Β' Βαλκανικός Πόλεμος. Στις μάχες ως επιτελής ήταν ο κύριος επιτελικός σχεδιαστής τους, όπως άλλωστε αναφέρει και ο στρατηγός Λεωνίδας Παρασκευόπουλος σε επιστολές του. Αυτός ήταν επίσης που διαπραγματεύτηκε με τους Τούρκους τα Πρωτόκολλα παράδοσης Θεσσαλονίκης μαζί με τον Β. Δούσμανη και Ιωαννίνων μαζί με τον Ξ. Στρατηγό, τα οποία φέρουν την υπογραφή του.

Ακολούθησε ο Β' Βαλκανικός Πόλεμος, ο Ελληνοβουλγαρικός όπως λέγεται, στον οποίο οι Έλληνες, οι Σέρβοι και οι Ρουμάνοι συμμάχησαν να επιτεθούν εναντίον των Βουλγάρων, προκειμένου να διευθετήσουν τα μεταξύ τους σύνορα. Η Βουλγαρία εκδηλώθηκε επιθετικά πρώτη συγχρόνως στην περιοχή της Νιγρίτας και του Παγγαίου. Σε αυτή απήντησε ο ελληνικός στρατός στις 19 Ιουνίου 1913. Ακολούθησαν οι αιματηρές και νικηφόρες μάχες της Μπερόβας, Μπάλτσα, Λιγκοβάνης, Κιλκίς, Λαχανά, Δοιράνης, Καβάλλας, Στρώμνιτσας, Δεμίρ Ισάρ. Ο Ιωάννης Μεταξάς έλαβε μέρος ως επιτελής με τον βαθμό πλέον του αντισυνταγματάρχου του μηχανικού. Ο Β' Βαλκανικός Πόλεμος έληξε με την Συνθήκη του Βουκουρεστίου στις 10 Αυγούστου 1913, η οποία υπεγράφη οριστικά στις 28 Οκτωβρίου 1913 και είχε σαν αποτέλεσμα τη μείωση των Βουλγαρικών εδαφών σε μεγάλη έκταση.

Για την Ελλάδα οι πόλεμοι αυτοί είχαν ως αποτέλεσμα να διπλασιαστεί η έκταση της και από 63.210 τετ. χλμ. να γίνει 120.308 και να αυξηθεί ο πληθυσμός της, από 2.700.000 σε 5.500.000 περίπου κάτοικους.
Στις πολύνεκρες μάχες έλαβαν μέρος 129.000 πεζοί και 1000 ιππείς. Έχασαν τη ζωή τους 304 αξιωματικοί και 7. 428 οπλίτες ενώ έμειναν τραυματίες 628 αξιωματικοί και 42.185 οπλίτες.. Η γενναιότητα του Ελληνικού στρατού υπήρξε καθοριστική για την επιτυχία. Αυτοί έκτισαν με το αίμα τους την Ελλάδα που έχουμε σήμερα.
Μετά την υπογραφή της Συνθήκης του Βουκουρεστίου, ο Μεταξάς εκπόνησε σχέδια για την άμυνα της Ελλάδος στις περιοχές που είχαν ελευθερωθεί γιατί η Τουρκία εξοπλιζόταν (1913-1914). Οι Σέρβοι παρόλη την συμμαχική διάθεση δεν βοήθησαν.

Η επιτυχία της Ελλάδος οφείλεται:
* Στην άριστη συνεργασία πολιτικής ηγεσίας, ανακτόρων και στρατού, δηλαδή Ελευθερίου Βενιζέλου, Βασιλέως Γεωργίου Α΄ και αρχιστρατήγου Διαδόχου Κωνσταντίνου.
* Στο οργανωμένο επιτελείο, το σωστό σχεδιασμό και με την συνεχή παρουσία του αρχιστρατήγου Διαδόχου Κωνσταντίνου στα πεδία των μαχών.
* Στη άρτια προετοιμασία και εκπαίδευση στρατού και ναυτικού, έργο που επιτελέστηκε κατά τις κυβερνήσεις του Γεωργίου Θεοτόκη1899-1909. Ο ίδιος ως υπουργός των Ναυτικών το 1886, επί Τρικούπη φρόντισε να αγοραστούν τα πλοία Ύδρα, Σπέτσαι, Ψαρά, να γίνουν ναυτικές σχολές και να εκπαιδευτούν πληρώματα. Στην διάρκεια της πρωθυπουργίας του έγινε και η αγορά του θωρηκτού Αβέρωφ, με δωρεά του Γεωργίου Αβέρωφ, ποσού 100.000 λιρών. Αγοράστηκαν επίσης, τουφέκια μάνλιχερ, ιδρύθηκε το «Ταμείο Εθνικής ’μυνας» και το «Ταμείο Εθνικού Στόλου». Την προετοιμασία του στρατού συνέχισε και ο Βενιζέλος καλώντας και Γάλλους αξιωματικούς τον Ιανουάριο του 1912, κάτι για το οποίο διαφώνησε ο Μεταξάς.
* Στις σωστές στρατιωτικές και διπλωματικές αποφάσεις του Ελευθερίου Βενιζέλου από το 1910. Στους διπλωματικούς χειρισμούς του στις Συνθήκες του Λονδίνου 1913 και Βουκουρεστίου 1913.
* Στον ηρωισμό των στρατιωτών που αντιμετώπισαν ηρωικά κακουχίες, έλλειψη τροφίμων ακόμα και την χολέρα που αποδεκάτισε το στράτευμα κατά τον Β' Βαλκανικό Πόλεμο. Ο Α' Βαλκανικός Πόλεμος άρχισε την 1η Οκτωβρίου του 1912, με διακοίνωση που επιδόθηκε στην Πύλη εκ μέρους των τεσσάρων Χριστιανικών Κρατών, Ελλάδας, Σερβίας, Μαυροβούνιου και Βουλγαρίας, με την οποία ζητούσαν την διασφάλιση των υπηκόων τους. Η Πύλη απέρριψε την διακοίνωση με αποτέλεσμα την αρχή των εχθροπραξιών. Η στρατηγική ήταν να επιτεθεί το καθένας στρατός χωριστά στα πλησιέστερα του σημεία συγκέντρωσης εχθρικού στρατού. Η Ελλάδα συνέβαλε στη συμμαχία και με τις ναυτικές της δυνάμεις, υπό τον Ναύαρχο Κουντουριώτη, που όταν άρχισαν οι εχθροπραξίες ελευθέρωσαν τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και κατατρόπωσαν το Οθωμανικό ναυτικό.

Η Ελλάδα εκδηλώθηκε επιθετικά με δύο διαφορετικές στρατιές. Την στρατιά της Ηπείρου στη δυτική Ελλάδα, με διοικητή τον αντιστράτηγο Κων. Σαπουντζάκη και την στρατιά της Θεσσαλίας, στην Ανατολική Ελλάδα, που οδηγούσε τον κύριο όγκο του στρατού με Αρχιστράτηγο τον Διάδοχο και μετέπειτα Βασιλέα Κωνσταντίνο. Στο εκλεκτό επιτελείο του αρχηγός ήταν ο Παναγιώτης Δαγκλής, υπαρχηγός ο Βίκτωρ Δούσμανης, και επιτελείς οι Ιωάννης Μεταξάς, Ξενοφών Στρατηγός και Κωνσταντίνος Πάλλης.

Στις 5 Οκτωβρίου η στρατιά της Θεσσαλίας με αρχηγό τον Διάδοχο Κωνσταντίνο διάβηκε τα σύνορα βορείως της Λάρισας και έδωσε την πρώτη σκληρή μάχη στην Ελασσώνα. Ακολούθησαν οι αιματηρές και νικηφόρες μάχες του Σαραντάπορου, Δεσκάτης, Σερβίων, Κοζάνης και Γιαννιτσών, και στις 26 Οκτωβρίου, υπό την απειλή νέας μάχης έγινε η παράδοση της Θεσσαλονίκης, μετά από διαπραγματεύσεις με τους επιτελείς του Διαδόχου, τον Βίκτωρα Δούσμανη και τον Ιωάννη Μεταξά.
Οι όροι του Πρωτόκολλου παράδοσης της Θεσσαλονίκης είναι χειρόγραφο του Ι. Μεταξά και φέρει τις δύο υπογραφές δίπλα στην υπογραφή του Χασάν Ταχσίν Πασσά. Ακολούθησαν οι μάχες της Φλωρίνης και η είσοδος στην Κορυτσά στις 6 Δεκεμβρίου του 1912. Και ενώ ο στρατός συνέχιζε την προέλαση ο Βενιζέλος συνοδευόμενος από διπλωμάτες και τον Ιωάννη Μεταξά έφθασε στο Λονδίνο για την Διάσκεψη των Βαλκανίων με τις Μεγάλες Δυνάμεις.

Στις αρχές Ιανουαρίου η επιστροφή του Μεταξά στο μέτωπο κρίθηκε απαραίτητη γιατί ο στρατός της Ηπείρου παρά τις επανειλημμένες επιθέσεις έμενε καθηλωμένος στην Φιλιππιάδα, χωρίς να μπορεί να κυριεύσει τα Ιωάννινα. Ένα μήνα αργότερα η Μάχη του Μπιζανίου, σχεδιασμένη από τον Ιωάννη Μεταξά, έδωσε την νίκη και ο ελληνικός στρατός μπήκε στην πόλη των Ιωαννίνων την 21η Φεβρουαρίου 1913. Το πρωτόκολλο παράδοσης φέρει επίσης την υπογραφή του Μεταξά και του Ξενοφώντα Στρατηγού.

Ο Α' Βαλκανικός πόλεμος έληξε με την Συνθήκη του Λονδίνου στις 17/30 Μαίου του 1913, που ήταν το αποτέλεσμα της Διάσκεψης του Λονδίνου 1912-1913, με την οποίαν παραχωρήθηκαν από την Πύλη στους Συμμάχους όλα τα εδάφη δυτικά της γραμμής Αίνου- Μηδείας, εκτός από την Αλβανία, που ανακηρύχτηκε σε ανεξάρτητη ηγεμονία. Δεν λύθηκε το θέμα των νήσων του Ανατολικού Αιγαίου, παρόλη την κατά θάλασσαν νίκη των Ελλήνων, ούτε η χάραξη των συνόρων της Ελλάδος με την Αλβανία. Η Πύλη παραχώρησε άπαντα τα κυριαρχικά της δικαιώματα στην Κρήτη.