Τα πέτρινα μανιτάρια της Θράκης, τα συναντάμε σαν σύμβολα ιερής ισχύος, στις απότομες πλευρές της προϊστορικής Ισμάρας (Μαρώνεια), ή να υψώνονται θεόρατα όπως το μανιτάρι των Λαγυνών, άλλοτε πάλι σε κοιμητηριακούς χώρους όπως της Κίρκης και του Πετρότοπου Κοτρωνιάς, ως προστάτες και διαμεσολαβητές με το κόσμο των νεκρών εξασφαλίζοντάς τους την μεταθανάτια αναγέννηση.
Κάποτε ανάγλυφα σε βράχους, όπως στο Μαγγάζι Κορνοφωλιάς, συνδυαζόμενα με ηλιακούς δίσκους, επιβεβαιώνοντας εικονιστικά την ενδιαφέρουσα πλευρά του μύθου, δηλαδή της ένωσης του απολλώνιου στοιχείου (ήλιος) και του χθόνιου διονυσιακού το μανιτάρι.
Στην πραγματικότητα, το λατρευτικό σύμπλεγμα πέτρα-φυτό είναι o αρχαϊκός συμβολισμός της ‘‘ιερής τοποθεσίας,’’ του πρωτόγονου βωμού και καλύπτει όλη την ινδομεσογειακή έκταση.
Ποτέ ένα δέντρο ή ένα φυτό δεν λατρεύτηκε αποκλειστικά για τον εαυτό του αλλά πάντα γι αυτό που από μέσα του αποκαλυπτόταν, γι αυτό που συνεπαγόταν και σήμαινε. Η ιερή ισχύς του μανιταριού εκδηλωνόταν μέσα από τις βιολογικές του ιδιότητες (ενθεογενείς ή ψυχοτρόπες), αποκτούσε ιερότητα και μετατρέπονταν σε θρησκευτικό αντικείμενο. Η πέτρα εκπροσωπούσε την κατ’ εξοχή αλήθεια, την αφθαρσία και την διάρκεια΄ το μανιτάρι με την περιοδική του αναγέννηση εκδήλωνε την ιερή δύναμη μέσα στην τάξη της ζωής και συμβόλιζε τη θεότητα που λάτρευαν οι Θράκες κάτοικοι της περιοχής.
Τα πέτρινα μανιτάρια της Θράκης
Τα συναντάμε σαν σύμβολα ιερής ισχύος, ολόγλυφα, στις απότομες πλευρές της προϊστορικής Ισμάρας (Μαρώνεια), ή να υψώνονται θεόρατα, όπως το μανιτάρι των Λαγυνών, άλλοτε πάλι, σε κοιμητηριακούς χώρους, όπως της Κίρκης και του Πετρότοπου Κοτρωνιάς, ως προστάτες και διαμεσολαβητές με το κόσμο των νεκρών εξασφαλίζοντάς τους την μεταθανάτια αναγέννηση. Κάποτε ανάγλυφα σε βράχους, όπως στο Μαγγάζι Κορνοφωλιάς, συνδυαζόμενα με ηλιακούς δίσκους, επιβεβαιώνοντας εικονιστικά την ενδιαφέρουσα πλευρά του μύθου, δηλαδή της ένωσης του απολλώνιου στοιχείου (ήλιος) και του χθόνιου διονυσιακού το μανιτάρι.
Στην πραγματικότητα, το λατρευτικό σύμπλεγμα πέτρα-φυτό είναι αρχαϊκός συμβολισμός της ‘‘ιερής τοποθεσίας,’’ του πρωτόγονου βωμού και καλύπτει όλη την ινδομεσογειακή έκταση.
Ποτέ ένα δέντρο ή ένα φυτό δεν λατρεύτηκε αποκλειστικά για τον εαυτό του αλλά πάντα γι αυτό που από μέσα του αποκαλυπτόταν, γι αυτό που συνεπαγόταν και σήμαινε. Η ιερή ισχύς του μανιταριού εκδηλωνόταν μέσα από τις βιολογικές του ιδιότητες (ενθεογενείς), αποκτούσε ιερότητα και μετατρέπονταν σε θρησκευτικό αντικείμενο. Η πέτρα εκπροσωπούσε την κατ’ εξοχή αλήθεια, την αφθαρσία και την διάρκεια· το μανιτάρι με την περιοδική του αναγέννηση εκδήλωνε την ιερή δύναμη μέσα στην τάξη της ζωής.( ELIADE 1981, 218, 255-258).
Στην αρχαιολογία της θρησκείας είναι απαραίτητη η θρησκευτική τελετουργία, που προϋποθέτει την εκτέλεση εκφραστικών πράξεων λατρείας προς τη θεότητα ή το υπερφυσικό όν, όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν οι COLIN RENFREW και PAUL BAHN 2001, 424-429). Τα τέσσερα κύρια συστατικά είναι : 1) Εστίαση της προσοχής, 2) Οριακή ζώνη, 3) Παρουσία της θεότητας, 4) Συμμετοχή και προσφορά.
Εστίαση της προσοχής. Η πράξη της λατρείας απαιτεί αλλά και επιφέρει μια κατάσταση εξυψωμένης συνείδησης ή θρησκευτικής έκστασης στους συμμετέχοντες. Στις λατρευτικές πράξεις της κοινότητας απαιτείται σταθερά ένα σύνολο τεχνασμάτων που εστιάζουν την προσοχή, όπως η χρήση μια ιερής τοποθεσίας, της αρχιτεκτονικής, τα τραχιά βραχώδη περιγράμματα, του φωτισμού, των ήχων και των οσμών για να εξασφαλισθεί ότι όλα τα μάτια κατευθύνονται προς τις κρίσιμες τελετουργικές πράξεις.
Οριακή ζώνη μεταξύ αυτού και του άλλου κόσμου. Το κεντρικό σημείο της τελετουργικής δραστηριότητας είναι η οριακή περιοχή μεταξύ αυτού και του άλλου κόσμου. Είναι μια ιδιαίτερη και μυστηριώδης περιοχή με κρυφούς κινδύνους. Υπάρχει ο κίνδυνος του μιάσματος και της αποτυχίας να συμμορφωθεί κανείς με τις δέουσες διαδικασίες, γι’ αυτό, το τελετουργικό λουτρό και ο καθαρμός τονίζονται ιδιαίτερα.
Παρουσία της θεότητας. Για αποτελεσματική τελετουργία, η θεότητα ή η υπερφυσική δύναμη πρέπει, κατά μια έννοια, να είναι παρούσα ή να προτρέπεται να εμφανιστεί. Στις περισσότερες κοινωνίες η θεότητα συμβολίζεται με κάποια υλική μορφή ή απεικόνιση.
Συμμετοχή και προσφορά
Η λατρεία έχει απαιτήσεις από τον πιστό. Αυτές περιλαμβάνουν όχι μόνο λέξεις και χειρονομίες προσευχής και απόδοσης σεβασμού, αλλά συχνά ενεργό συμμετοχή που προϋποθέτει κίνηση, ίσως βρώση και πόση. Η τελετουργία μπορεί να χρησιμοποιεί διάφορους τρόπους για να επιφέρει τη θρησκευτική εμπειρία ( π.Χ. χορό, μουσική, παραισθησιογόνα ). Συχνά περιλαμβάνει προσφορά υλικών αγαθών στη θεότητα, με θυσίες και δώρα.
Έτσι, τα πέτρινα μανιτάρια της Θράκης, αναγνωρίζονται αναμφισβήτητα ως ιερά ή ιερές τοποθεσίες, καθώς εκπληρώνουν αρκετά από τα κριτήρια που αναφέρθηκαν παραπάνω.
Η χρήση ορισμένων μανιταριών για θρησκευτικούς λόγους ξεκινάει από τη Σιβηρία, φτάνει μέχρι την Ινδία και από εκεί εκτείνεται σε ολόκληρη σχεδόν την Αμερική. Μανιτάρια αποτέλεσαν μια από τις κύριες ενθεογενείς ουσίες που χρησιμοποίησε ο άνθρωπος και σχεδόν πάντα αποτελούσαν κύριο θρησκευτικό εργαλείο στις πρώτες κοινότητες .Το κύριο χαρακτηριστικό τους δεν είναι η νάρκωση ή οι παραισθήσεις για να καλούνται ναρκωτικά ή παραισθησιογόνα, αλλά η επίδρασή τους στην ψυχή, δηλαδή ψυχοδηλωτικά ή ψυχοτρόπα, με επικρατέστερο σήμερα τον όρο ενθεογενή, δηλ. εν (μέσα) Θεός και γέννηση, που σημαίνει προϊόντα της φύσης που έχουν το θεό μέσα τους, ή που γεννούν το θεό μέσα σου.
Η μανία του Διόνυσου και των μαινάδων, οι μεταμορφώσεις του θεού, ο φόνος του Ικάριου ή και του Πενθέα από λάθος και ο διαμελισμός του ίδιου του θεού, ή και των εχθρών του, είναι αφηγηματικά στοιχεία, με τα οποία τονίζεται η οργιαστική λατρεία του Διονύσου, η έκσταση, οι παραισθήσεις από την επήρεια του κρασιού και του χορού και οι συνέπειές τους.
Αν παρατηρήσουμε καλύτερα, η εκστατική εμπειρία προσδιορισμένη από διονυσιακές λατρείες είναι διαφορετική από την αλκοολική μέθη, που λίγο πολύ όλοι γνωρίζουμε τα συμπτώματά της. Το κρασί (αλκοόλ) δεν προκαλεί, εκτός από ακραίες περιπτώσεις, παραισθήσεις. Η διονυσιακή έκσταση αντίθετα, χαρακτηρίζεται από εξοργισμένους ερεθισμούς, ερωτική διέγερση, αξιοσημείωτη μυϊκή ρώμη, προφητική όραση, ταύτιση με τη θεότητα.
Ο Διόνυσος στην αρχική του μορφή δεν ήταν θεός του κρασιού, η μορφή του και οι ιδιότητες αυτής της ξένης θεότητας πριν ή κατά τη διάρκεια της αργής του εισόδου στον κύκλο των ολύμπιων θεών, υπέστη πολλές λειτουργικές επεξεργασίες μέχρι να μετασχηματιστεί στον θεό του κρασιού που γνωρίζουμε, όπως μας το έχουν παραδώσει και παρουσιάσει οι κλασικοί συγγραφείς.
Οι πιο αρχαίοι διονυσιακοί μύθοι περιέχουν λίγους υπαινιγμούς για το ρόλο που έπρεπε να έχει στην εισαγωγή και επινόηση του κρασιού, για την προέλευση του οποίου όπως και της αμπέλου δεν αναφέρονται στον Διόνυσο. Από την προέλευσή του αυτή η θεότητα βρίσκονταν πάντα σε άμεση σχέση με τα παραισθησιογόνα φυτά, ο καθορισμός των οποίων είναι αντικείμενο μελετών και συζητήσεων Τριπτόλεμος και Ερμής, Διόνυσος και Σάτυρος. Μέσα από τον κάνθαρο του Διονύσου ξεπετιούνται μανιτάρια.
Η ελληνική λογοτεχνική παράδοση θεωρεί τον Διόνυσο μια θεότητα που ήρθε από τον βορρά και ειδικότερα τη Θράκη ενώ διάφορα μυθικά μοτίβα τον εισάγουν στην θρησκευτική παράδοση των Ινδοευρωπαίων. Κάποιοι συγγραφείς βλέπουν στην αμβροσία (νερό+μέλι) και στα ζυμούμενα ποτά με βάση το κριθάρι και άλλα δημητριακά, δράση διονυσιακών παραισθησιογόνων, που προηγήθηκαν του κρασιού και της αμπέλου. Αλλά οι πιθανοί σύνδεσμοι με τους ινδοευρωπαϊκούς πολιτισμούς τοποθετούν την εκστατική αυτή θεότητα σε άμεση σχέση με τα παραισθησιογόνα μανιτάρια και ιδιαίτερα με το ινδοευρωπαϊκό μανιτάρι amanita muscaria. Υπάρχουν συγγραφείς που βλέπουν στο Διόνυσο έναν εξελληνισμό του Θρακο-φρυγικού Σαβάζιου, του οποίου η λατρεία παρουσιάζει σημαντικούς παραλληλισμούς με τις λατρείες του Haoma και του Soma.
Αρκετές απεικονίσεις διονυσιακών θεμάτων στην ελληνική αγγειογραφία εικονίζουν αμπέλια και τσαμπιά από σταφύλια. Σε μερικές περιπτώσεις το σχήμα των τσαμπιών ομοιάζει περισσότερο με σχήμα μανιταριού, παρά σε τσαμπί σταφυλιού.
Υπάρχει η υπόθεση ότι από ένα σημείο και μετά στον ελληνικό πολιτισμό, από τη στιγμή που το ενθεόγενο αρχέγονο του Διονύσου γίνεται θρησκευτικό ταμπού και κρύβεται κάτω από ένα στρώμα εσωτερικού συμβολισμού, επέρχεται μια ένωση των δύο συμβόλων, του μανιταριού και του τσαμπιού. Και τα δύο σύμβολα του Διονύσου, που οι συνοδοί του θεού, κάποιοι από τους οποίους ήταν μυημένοι στα Διονυσιακά μυστήρια, προσπαθούσαν ηθελημένα να κρύψουν τις απόκρυφες γνώσεις και ιδιαίτερα αυτή του μανιταριού, πίσω από ερμηνευτικά σχήματα ήδη σ’ εκείνους τους καιρούς πλατιά αναγνωρίσιμα δημιουργώντας εικόνες διπλής ανάγνωσης – ερμηνείας. Η μία ιερή (μανιτάρι) και η άλλη κοσμική-μη θρησκευτική (τσαμπί σταφυλιού).( SAMORINI – CAMILLA 1995, 307-326).
Απέναντι από την θρακική ακτή στην οποία εντοπίσθηκαν τα ως άνω υπαίθρια ιερά βρίσκεται η Σαμοθράκη και το γνωστό Ιερό των Καβείρων στο οποίο μαρτυριέται θρησκευτική δραστηριότητα από τον 7ο π.Χ. αι.
Τα Μυστήρια της Σαμοθράκης εθεωρείτο ότι επιτύγχαναν σωτηρία από τους κινδύνους της θάλασσας και αποτελεσματικά ταξίδια, όπου η αντιμετώπιση του κινδύνου του θανάτου και η συνάντηση με τους θεούς του θανάτου αποσκοπούσε κυρίως στην προστασία από τον πραγματικό θάνατο. Μήπως στις μυητικές τους τελετές χρησιμοποιούσαν ιερά ποτά με ενθεογενές περιεχόμενο ώστε να μπορούν να φέρουν την ανθρώπινη ύπαρξη στο κατώφλι του θανάτου και τον κόσμο των οραμάτων;
Την απάντηση στο ανωτέρω ερώτημα δίνει το εικονογραφικό μήνυμα του αγγείου που βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και βρέθηκε στο Καβείριο της Θήβας. και εικονίζει μορφές πλαισιωμένες με κλίματα από τα οποία κρέμονται αντί τσαμπιών σταφυλιού υπερμεγέθη μανιτάρια.
Στο Νομό Ροδόπης και Έβρου μέχρι σήμερα έχει εντοπισθεί ένα μόνο ιερό του Διονύσου στη Μαρώνεια, και αυτό των ιστορικών χρόνων (4ος αιώνας π.Χ). Είναι δυνατόν στην κατ’ εξοχήν διονυσιακή Θράκη να λείπουν τα ιερά του Διονύσου;
