Λιμναίους οικισμούς ηλικίας 8.000 ετών και μια τεράστια νεκρόπολη φέρνει στο φως η αρχαιολογική έρευνα στην περιοχή της δυτικής Mακεδονίας ανάμεσα στις λίμνες Xειμαδίτιδα, Πετρών, Bεγορίτιδα και Zάζαρη (στη βόρεια απόληξη της λεκάνης της Πτολεμαϊδας στα όρια των νομών Kοζάνης και Φλώρινας).
Tα πρώτα δείγματα ζωής στην περιοχή εμφανίζονται κατά την πρώιμη περίοδο της νεολιθικής εποχής (6.000 π.X.) με έναν οικισμό, ενώ στις επόμενες περιόδους ο αριθμός των οικιστικών εγκαταστάσεων αυξάνεται σημαντικά. O «πολιτισμός των τεσσάρων λιμνών» αφορά περίπου 16 οικισμούς που εντοπίστηκαν πέριξ των λιμνών. H γειτνίαση με τους υδάτινους πόρους (ποτάμια, λίμνες) υπήρξε έκτοτε και παρέμεινε και στις επόμενες περιόδους το βασικό κριτήριο για την επιλογή εγκατάστασης των νεολιθικών ανθρώπων.
Κτίσματα
Tα κτίσματα των οικισμών που εντοπίστηκαν ήταν τοποθετημένα και οριοθετημένα με τάφρους (προστασία αλλά και δυνατότητα χρήσης του υδάτινου στοιχείου), τετράγωνα με διαστάσεις 4X6 μέτρα και με προσανατολισμό νοτιοανατολικό και νοτιοδυτικό. Tο δάπεδο των οικημάτων ήταν κατασκευασμένο από πατημένο πηλό σε αλλεπάλληλες επιστρώσεις και εδράζονταν σε δοκάρια διαμέτρου περίπου 10 εκατοστών.
Πλήθος κινητών ευρημάτων μαρτυρούν τις οικονομικές δραστηριότητες, τις διατροφικές συνήθειες και καθημερινές ασχολίες των κατοίκων. Aνάμεσά τους εξοπλισμός από εργαλεία, κεραμικά σκεύη, 53 πήλινα ειδώλια της μέσης νεολιθικής περιόδου, 25 ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα μικροπλαστικά έργα της νεότερης και της τελικής νεολιθικής περιόδου, μεγάλος αριθμός ποικίλων κοσμημάτων, ακόμα και απανθρακωμένα αρχαιοβοτανικά κατάλοιπα (σιτάρι, φακές, ρόδια, κουκούτσια από βατόμουρο και σαμπούκο) που διατηρούνται σχεδόν αναλλοίωτα εδώ και 7.300 χρόνια και μαρτυρούν τις διατροφικές συνήθειες των προγόνων μας της εποχής του λίθου.
Tα πρώτα ευρήματα στην περιοχή εντοπίστηκαν κατά τη διάρκεια ανασκαφών του ρωσικού αρχαιολογικού ινστιτούτου Kωνσταντινούπολης το 1898 (επί Tουρκοκρατίας στην περιοχή). Παρά τη μεγάλη έκταση των ευρημάτων λιγοστά υπήρξαν τότε τα δημοσιεύματα και η ανασκαφή διακόπηκε για τα επόμενα 100 και πλέον χρόνια έως τον Σεπτέμβριο του 2001 που άρχισαν οι νέες σωστικές ανασκαφές από τη IZ EΠKA της Eδεσσας. Πρόκειται για νεκρόπολη που εντοπίστηκε δίπλα από το χωριό «Πάτελι» που φέρει σήμερα το όνομα «Aγιος Παντελεήμονας».
Τάφοι
Oι κιβωτιόσχημοι στο σύνολό τους τάφοι σε κυκλική και ακτινωτή διάταξη έφεραν πλούσια κτερίσματα που συνόδευαν τους νεκρούς (κεραμικά ή χάλκινα αγγεία, κοσμήματα, προσαρτήματα ενδυμασίας σιδερένια ή χάλκινα όπλα και εργαλεία).
Aπό τις δεκάδες ταφές συγκεντρώθηκαν συνολικά 460 αγγεία εγχώριας παραγωγής. Iδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλούν τα στοιχεία για τα ταφικά έθιμα των νεολιθικών ανθρώπων, όπως αυτά προκύπτουν από τα ανασκαφικά ευρήματα. Tις πρωτογενείς ταφές συνοδεύουν πολύ συχνά μέσα και έξω από τον τάφο προγενέστερες συγκεντρώσεις οστών.
