Kαποδίστριας και παιδεία

Δεν χρειάζεται να προσφύγουμε στους Αρχαίους, τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα, τους Σοφιστές και τον Αριστοτέλη, για να δούμε πόσο στενή είναι η σχέση Πολιτικής και Παιδείας.

Ο τρόπος που ένας πολιτικός αντιμετωπίζει το πρόβλημα της Παιδείας (και της Εκπαιδεύσεως) και αντιλαμβάνεται την αξία της δείχνει και τον χαρακτήρα του και την πολιτική του εντιμότητα.

Συμπληρώθηκαν 180 χρόνια από την δολοφονία του Καποδίστρια, φέτος, και το θέμα της Παιδείας και της Εκπαιδεύσεως ταλαιπωρεί τους Νεοέλληνες.
Ο Καποδίστριας από την αρχή της όλης του πολιτικής σταδιοδρομίας δεν μίλησε απλώς για την Παιδεία, αλλά και φρόντισε για αυτήν. Πριν κιόλας μεταβεί στην τσαρική Ρωσία και γίνει Υπουργός Εξωτερικών, χρημάτισε Επιθεωρητής Εκπαιδεύσεως στην Επτάνησο. Σώζεται μάλιστα μία σχετική του Έκθεση.
Θεωρεί την Παιδεία βασική πνευματική ανάγκη. Γράφει πρός τους Ελληνες της Μαριανουπόλεως, ρωσσικής πόλεως, που μιλούσαν ρωσικά, όταν του δώρισαν ένα ποσό σε ανταμοιβή των υπηρεσιών που τους είχε προσφέρει:

«….. Δέχομαι το χρηματικόν ποσόν, το οποίον προσφέρετε εις εμέ εις ένδειξιν ευγνωμοσύνης, υπό την προϋπόθεσιν ότι θα καταθέσητε αυτό δια παντός είς τινα τράπεζαν και δια των τόκων του κεφαλαίου θα προσκαλέσητε εις την υμετέραν πόλιν Έλληνα διδάσκαλον, όπως διδάσκη εις υμάς και τα τέκνα υμών την Ελληνικήν γλώσσαν εις σχολείον το οποίον θα ιδρύσητε».

Το πώς έβλεπε ο Καποδίστριας τον σκοπό της Παιδείας, το βλέπουμε σε δύο γράμματα που έγραψε ως Κυβερνήτης.

Το πρώτο στον Αναστ. Λόντο:

«… Μία πρέπει να είναι η αποστολή σας, η εξασφάλισις των δικαιωμάτων του ανθρώπου και η διά της Παιδείας μόρφωσις των ηθών του, δια της οποίας θα αναδειχθή εις τον λοιπόν πεφωτισμένον κόσμον άξιος της ελευθερίας…».

 Το δεύτερο στον Ανδρέα Μουστοξύδη:

«…. Τα σχολεία δεν είναι απλώς τόποι προσκτήσεως γνώσεων, αλλά κυρίως φροντιστήρια ηθικής και εθνικής αγωγής…. Τα παιδιά είναι η καλλιτέρα, αν όχι η μόνη,  ελπίς της εθνικής αναγεννήσεως…».

Ας προσέξουμε ότι η «ηθική» αγωγή, η διαμόρφωση δηλαδή των ηθών, αναφέρεται πρώτη ! Και βέβαια ως Έλληνας ο Καποδίστριας δεν μπορεί να λησμονήσει το ένδοξο παρελθόν. Γράφει Ως Υπουργός Εξωτερικών του Τσάρου στο Υπόμνημά του πρός τον  Άγγλο Υπουργό Εξωτερικών Κάστλερηγ, τα εξής για την Εκπαίδευση στα Ιόνια Νησιά:

«…Εν σύστημα εκπαιδεύσεως…. πρέπει να θεμελιούται εις όσα γενικώς αφορώσι εις το να επαναφέρωσι εις το γενεθλιακόν αυτών έδαφος τας επιστήμας και τα ωραία γράμματα (= την φιλολογίαν, les belles lettres) και εις τον αποτελεσματικότερον σκοπόν κυρίως του να φέρει βαθμηδόν το Ιόνιον έθνος εις κατάστασιν πολιτισμού αναλόγου εις την τύχην, ήτις αυτώ επιφυλάσσεται».

 Πολύ σωστά αντιλαμβάνεται ο Καποδίστριας, ότι Παιδεία, πέραν της επαγγελματικής και τεχνικής Εκπαιδεύσεως, είναι και η καλλιέργεια των ανθρωπιστικών γραμμάτων. Κι ακόμη βλέπει σωστά ότι, στην Παιδεία και στην Εκπαίδευση ειδικότερα, πρέπει να υπάρχουν αρχές και συγκεκριμένοι σκοποί. Γι’ αυτό και η σωστή Παιδεία δεν μπορεί να αγνοεί το παρελθόν, δηλαδή την πείρα της ανθρωπότητας και την παράδοση. Ξέρει, όμως, καλά, πως αυτοί οι σκοποί δεν μπορούν να εκπληρωθούν, παρά μόνον αφού άλλες, βασικότερες ανάγκες ικανοποιηθούν.

Να πώς απαντά στον Εϋνάρδο για την προσφορά του γλύπτη Βορτολίνη, που είχε σκαλίσει την προτομή του Λόρδου Βύρωνος και την δώριζε στο «ελληνικό δημόσιο»:

«.. Εν όσω τόσον η Κυβέρνησις, όσον και οι κυβερνώμενοι κατοικούν σε καλύβες και ως νομάδες εις ερείπια διαμένουν, κρίνω όπως η προτομή του κ. Βορτολίνη παραμείνει προς το παρόν εις το ατελιέ του. Σε δε βεβαίωσέ τον ότι με την πρώτην ευκαιρίαν θα του την ζητήσω..».
Γνωρίζει βέβαια ο Κυβερνήτης ότι το κράτος που δεν είναι πρόθυμο να ξοδέψει για την Εκπαίδευση, δεν είναι ικανό να έχει Παιδεία. Γράφει στο υπόμνημά του προς τον Κάσλρη για τις υλικές και πνευματικές προϋποθέσεις μιας καλής Εκπαιδεύσεως:

 «Το συμφέρον και η εθνική φιλοτιμία θα υποκινηθώσιν εξ ίσου, εάν το εκπαιδευτήριον προικισθή με όλα τα μέσα της παραγωγής της Παιδείας, εάν διδάσκαλοι διακεκριμένοι επί φιλοθρησκία και έρωτι πρός την εθνικήν γλώσσαν και φιλολογίαν εκλέγωνται μεταξύ των Ελλήνων, οίτινες δικαίως υπολήπτονται εν τω κόσμω των γραμμάτων και των επιστημών. Εάν εξ αρχής της θεμελιώσεως το κατάστημα προικισθή δια βιβλιοθήκης, ενός τυπογραφείου, ενός μουσείου φυσικής ιστορίας και πειραματικής φυσικής, εάν τέλος καθηγηταί επιδέξιοι παροσφέρωσιν εν τω πατρίω εδάφει προς την ελληνικήν νεολαίαν, εκείνην την διδασκαλίαν την οποίαν πορεύεται να απολαύση ακορέστως εις τας Ακαδημίας ξένων χωρών».

Πολύ σωστά βλέπει ο Καποδίστριας ότι, σκοταδισμός δεν είναι μόνο το να μην επιτρέπεις στον άλλον να μορφωθεί, αλλά και το να χορηγείς τίτλους χωρίς αντίκρυσμα τις ανάλογες γνώσεις. Σκοταδισμός είναι επίσης το να προσφέρεις στον άλλον ξερές γνώσεις, χωρίς να τον βοηθείς να καλλιεργήσει το νού του. Γράφει λοιπόν ο Καποδίστριας προς την Ιόνιο Γερουσία:

«… Οι νέοι της Επτανήσου αυτομάτως κατενόησαν την ανάγκην ότι πρέπει να διδαχθούν τον τρόπον της σκέψεως, της παρατηρήσεως, της αντιλήψεως, της συγκρίσεως και της κρίσεως των πραγμάτων. Κατενόησαν δηλαδή ότι έχουν ανάγκην Εκπαιδεύσεως».

Χαρακτηριστικές είναι επίσης οι απόψεις που εκθέτει, όσον αφορά τους νέους που σπουδάζουν έξω, μια και στην Ελλάδα του καιρού εκείνου, δεν υπήρχαν ανώτατες σχολές. Τονίζει πάντως την ανάγκη να δημιουργηθούν αργότερα σχολές στον ελληνικό χώρο, γιατί ο ξενιτεμός αυτός, στην χειρότερη περίπτωση, διαφθείρει τους νέους, στην καλύτερη τους κάνει να ξεχνούν την πατρίδα τους και να αποξενώνονται. Γράφει σχετικά στον Αδαμάντιο Κοραή :
«Συμμερίζομαι την γνώμη σας ως προς την ανάγκην της περισυνάξεως εις την Ελλάδα των νέων, οι οποίοι εκφυλίζονται μένοντες εις την Ευρώπην, με την πρόφασιν ότι εκπαιδεύονται. Αλλά διά να τους περισυνάξωμεν εδώ, πρέπει να έχωμεν καταστήματα».
Παρόμοια γράφει και προς τον Ανδρέα Μουστοξύδη :

«.. Η πείρα διδάσκει ότι, παραδεδομένοι οι νέοι ούτοι μόνοι εις εαυτούς και εις των ξένων τα παραδείγματα, χαμένοι θέλουσιν είσθαι δια την πατρίδα των και ουδενός άλλου τόπου θα γίνουν χρήσιμον απόκτημα».

Στην επιστολή του επίσης προς τον Λεβέον απαριθμεί τα μειονεκτήματα της «επί ξένης των νέων αγωγής» και λέει:
«…Επιστρέφουσιν εις τήν Ελλάδαν τόσον αποξενωμένοι των ηθών, της γλώσσης ώστε και μάθησιν αν απέκτησαν, βαρείας δυσκολίας ευρίσκουσιν εις το συνηθίσαι εκ νέου τα της πατρίδος και γενέσθαι οπωσούν ωφέλιμοι εις αυτήν».

Πρέπει λοιπόν αυτοί, όπως γράφει στον Εϋνάρδο, «να επαισθανθώσιν ότι η πατρίς αγρυπνεί επ’ αυτούς και ότι μόνον γενόμενοι άξιοι αυτής, θέλουσι δυνηθή ποτέ μεγάλα να την κηπουργήσωσι».

 Σήμερα, 180 χρόνια μετά, ίσως πολύ απέχει ακόμα η Παιδεία μας από ό,τι ο πρώτος Κυβερνήτης ονειρεύτηκε. Ο,τι όμως επιτεύχθηκε ως τώρα, οφείλεται στη φροντίδα εκείνου και των μιμητών του. Δίκαια το πρώτο ελληνικό Πανεπιστήμιο φέρει τον τίτλο του Καποδιστριακού, κι ας μην το πρόλαβε εκείνος.