- Αποστολή σε Φίλο
- Εκτυπώστε το!
- Σχόλιαστε!
Ποίηση και προσωπικό ταλέντο
ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΤΑΛΕΝΤΟ
Η ελληνική ποίηση στις μέρες μας δεν παρουσιάζει ουδεμία συνάφεια με την έννοια «παράδοση», αν και πολλές φορές την επικαλούνται επίδοξοι ποιητές για να προσδώσουν ποιότητα στο έργο τους. Δεν δυνάμεθα όμως να αναφερόμαστε τόσο επιπόλαια στο ειδικό βάρος που διαθέτει η παράδοση και το οποίο ελλείπει από την ελληνική ποίηση. Η κακοδαιμονία που κυριολεκτικά μαστίζει τους Έλληνες ποιητές είναι η ακατάσχετη φλυαρία ή η άστοχη αφηρημένη σκέψη, η οποία καθιστά τον στίχο άνευ πνεύματος και ουσίας. Η λογοκοπία και η αοριστολογία δεν καθιστά κάποιον ποιητή.
Έτσι, λοιπόν, η «παράδοση» καθίσταται ένα φιλοσοφικό και φιλολογικό διακύβευμα τη στιγμή της έμπνευσης και της δημιουργίας. Χαρακτηρίζουμε εν ταυτώ το ποιητικό δημιούργημα ως παραδοσιακό ή περισσότερο παραδοσιακό, αναφορικά με το περιεχόμενο ή την μορφή. Η λέξη «παράδοση» σπάνια χρησιμοποιείται κατά τον σχολιασμό ενός κειμένου, εκτός κι αν υπάρχει η πρόθεση λοιδορίας ή ειρωνικού υποβιβασμού του ως φορέως τετριμμένων νοημάτων ή ελλείπει εντελώς το πρωτότυπο περιεχόμενο.
Σε αντίθετη περίπτωση, ο χαρακτηρισμός ενός έργου ως παραδοσιακού το καθιστά ένα αρχαιολογικό απολίθωμα, κενό ουσίας και χωρίς τη δυναμική της επήρειας για τους επομένους καλλιτέχνες.
Βέβαια, η «παράδοση» και όλα τα γλωσσικά της παράγωγα δεν μπορούν να χαρακτηρίσουν συλλήβδην όλους τους συγγραφείς του παρελθόντος ή του παρόντος. Κάθε έθνος ή φυλή έχει όχι μόνο την ιδιαίτερη δημιουργική της πνοή αλλά και μια ξεχωριστή κριτική σκέψη· αυτό που υπερέχει αναντίρρητα είναι η δημιουργική πνοή και σκέψη. Γνωρίζουμε όμως τις μεθόδους κριτικής και τα έργα κριτικής που συγγράφονται κατά καιρούς. Ο όγκος αυτών των έργων διακρίνεται από αυθόρμητο πνεύμα και πηγαίο αίσθημα, αλλά δεν καταφέρνει, τις περισσότερες φορές, να απομονώσει με επιτυχία τα μειονεκτήματα ή τα προτερήματα του έργου. Όμως δεν είναι δυνατόν να παραβλέψουμε τη διάθεση για κριτική και την προσπάθεια για τη μεταρσίωση του πνευματικού επιπέδου. Η κριτική είναι αναπόφευκτη αναγκαιότητα, που δεν την παραβλέπουμε, ασχέτως τι ποιότητα την διακρίνει. Έτσι σκεπτόμαστε όταν διαβάζουμε ένα βιβλίο ή αναλογιζόμαστε μια φράση· προβαίνουμε σε μιαν άτυπη κριτική για να εξακριβώσουμε αν εν τέλει συμφωνούμε ή απορρίπτουμε την ιδεολογία που κάθε φορά εκφράζεται. Κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας εμμένουμε συνήθως σ’ εκείνα τα στοιχεία ύφους, που μας οδηγούν στην άποψη ότι ο εν λόγω συγγραφέας δεν μιμείται κανέναν από τους προγενεστέρους του· δηλαδή, είναι «πρωτότυπος».
Καταβάλλουμε λοιπόν προσπάθεια για να εντοπίσουμε χαρακτηριστικά που τον κάνουν να ξεχωρίζει και που αποτυπώνουν την ιδιάζουσα καλλιτεχνική του αίσθηση.
Πραγματικά, όταν συμπεράνουμε πως διαφέρει αισθητά από το παρελθόν, αισθανόμαστε μια βαθειά ικανοποίηση και χαιρόμαστε γι’ αυτό. Όταν προσεγγίζουμε το έργο ενός ποιητή με αυτήν την προδιάθεση, τον συνδέουμε με τους προηγουμένους συγγραφείς για να διαπιστώσουμε τη σχέση του με αυτούς και παράλληλα προσπαθούμε να δούμε πού αναφαίνεται το εγώ του· ειδάλλως, αδιαφορούμε αφού δεν μας έδωσε την προσωπική του σφραγίδα. Για να πραγματοποιήσουμε την σύγκριση αυτή, οφείλουμε να ανατρέξουμε στην περίοδο της ωριμότητος και όχι σε αυτήν της νεότητος, όπου η ψυχή του καλλιτέχνη είναι ακόμη ασχημάτιστη.
Από την άλλη πλευρά, αν η έννοια «παράδοση» σήμαινε να ακολουθούμε τις συνήθειες των γενεών πριν από μας με παρωπιδικό και μονοδιάστατο τρόπο, τότε η «παράδοση» δεν θα έπρεπε να είναι μέλημά μας. Παράλληλα, αν θελήσουμε να την αγνοήσουμε εντελώς προκειμένου να διαφοροποιηθούμε, ελλοχεύει ο κίνδυνος να απωλέσουμε πλήρως τους στόχους μας και να κινηθούμε σε άγνωστες περιοχές. Πολλοί συγγραφείς αγνοούν επιδεικτικά την παράδοση γιατί θέλουν να καταδείξουν το ανυπότακτο πνεύμα τους και τη ρωμαλεότητα της σκέψης τους. Δεν υπολογίζουν όμως ότι ο νους επιζητεί ερείσματα και ερεθίσματα για να μπορέσει να δημιουργήσει· δεν αρκεί μόνο η καθαρή σκέψη. Χρειάζεται και η τριβή σε προγενέστερες μορφές της Τέχνης, ώστε ο καλλιτέχνης να αποκτήσει εμπειρία και μετά να προχωρήσει στην έκφραση του ψυχικού του κόσμου. Η πρωτοτυπία είναι σαφώς καλύτερη από τη μίμηση ή την επανάληψη, αλλά πάντα συνυφασμένη με τους δύο προαναφερθέντες παράγοντες. Ταλέντο και παράδοση συμπορεύονται, αλληλοσυμπληρώνονται και τότε διαφαίνεται η ταυτότητα του καλλιτέχνη. Αλλιώς, δεν έχουν καμία σημασία.
Η παράδοση έχει μια ευρύτερη έννοια. Δεν κληροδοτείται, αλλά αποκτάται μετά από επίπονη άσκηση. Συστατικό της στοιχείο είναι η ιστορική αίσθηση, απαραίτητη προϋπόθεση για τον ποιητή που επιθυμεί το έργο του να έχει επιτυχία. Η ιστορική αίσθηση αφορά στην πρόσληψη του παρελθόντος αλλά και στην ικανότητα μεταφοράς του και εγγραφής του στο παρόν· στο παρόν της δημιουργίας. Η ιστορική αίσθηση ωθεί τον καλλιτέχνη να δημιουργήσει εξ ονόματος της φυλής του και της δυναμικής που υποκρύπτεται μέσα της. Αρχικό ελατήριο του καλλιτέχνη είναι το εσωτερικό πάθος και η ξεχωριστή ευαισθησία που τον διαχωρίζει από τους υπολοίπους. Ο επιτυχημένος καλλιτέχνης θητεύει στην παράδοση και μετά αρχίζει να κατευθύνει το ταλέντο του όπου τον παρασύρει το πάθος του, το δαιμόνιόν του, η δίψα του να προσφέρει μιαν ικμάδα ζωής στον μαρασμό που υπάρχει γύρω του. Όταν συνειδητοποιεί ότι δεν είναι αυτοφυής και μόνος του, τότε αντιλαμβάνεται τη θέση του στην διαχρονία της Τέχνης.
Ο καλλιτέχνης «επιβάλλει» το έργο του και δικαιώνεται όταν προβάλλει το προσωπικό του ταλέντο και η δημιουργική αφομοίωση των επιτευγμάτων στα πλαίσια της Τέχνης του. Μπορούμε να τον αξιολογήσουμε τον ίδιο προσωπικά και τι νέο προσέφερε, αλλά οφείλουμε να τον ελέγξουμε αν διέσπασε βασικούς κανόνες που διέπουν το δημιούργημά του. Είναι μια θεμελιώδης αρχή αισθητικής, την οποία λαμβάνουμε υπ’ όψιν όταν ερχόμαστε αντίκρυ με το έργο του. Είναι μια αδήριτη δέσμευση. Όταν ένα νέο έργο γεννάται, συναιρεί όλη την προϋπάρχουσα ιδεολογική ακολουθία των αφομοιωθέντων στοιχείων της Τέχνης. Για να υπερισχύσει όμως το νέο έργο, η συνολική ιδεολογία πρέπει να μεταβληθεί· μεταβάλλονται οι αξίες, οι σχέσεις και οι προϋποθέσεις που χρησιμοποιήθηκαν ως πνευματική σκευή. Έτσι, ο καλλιτέχνης πρέπει να προσέχει τις ανυπέρβλητες δυσκολίες που αυτό συνεπάγεται.
Ο καλλιτέχνης κρίνεται αρχικά με τα κριτήρια του παρελθόντος. Κρίνεται, δεν επισκιάζεται. Οι βασικές αρχές κριτικής επιτάσσουν τη σύγκριση καλλιτέχνη και παραδόσεως.
Το έργο Τέχνης παραμένει ένα ανεξάρτητο προϊόν σκέψης και στοχασμού· στην ουσία είναι αυθύπαρκτη οντότητα με δικές της ορίζουσες. Το έργο έχει αξία διότι αποδεικνύει ότι σε αυτό εφαρμόσθηκαν όλα τα απαρέγκλιτα κριτήρια για την προσαρμογή των επιταγών της παράδοσης και του ταλέντου του καλλιτέχνη.
Η σχέση του καλλιτέχνη με το παρελθόν είναι βαθύτερη και πολυπλοκότερη: Είτε θεωρεί την παράδοση ως ένα απρόσωπο σύνολο με ενιαία ταυτότητα είτε θαυμάζει και προκρίνει επιλεκτικά ορισμένες εκδοχές είτε αφιερώνεται πλήρως στην μαθητεία μιας συγκεκριμένης περιόδου. Εάν υιοθετήσει την πρώτη στάση, είναι απαράδεκτο για έναν καλλιτέχνη με βαθειά γνώση· η δεύτερη είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της νιότης, ενώ η τρίτη είναι πιο ώριμη και καταδεικνύει την αποκρυστάλλωση των απόψεων όπως και την εσώτερη κλίση του προσωπικού ταλέντου του καλλιτέχνη.
Είναι επιτακτικό το αίτημα να καταλάβει ο καλλιτέχνης ότι το υλικό της Τέχνης δεν είναι πάντα το ίδιο, από το οποίο δυνητικά μπορεί να αντλήσει και να δημιουργήσει. Ο συλλογικός νους της φυλής του, που προϋπάρχει αυτού, είναι μεταβαλλόμενος και συνιστά μιαν εξελικτική πορεία που δεν αφήνει κανένα γόνιμο στοιχείο να πάει χαμένο.
Όλα αυτά μετακενώνονται στον ατομικό νου· έτσι μεταφέρεται το στίγμα της φυλής, η χαρακτηριστική αίσθηση για τη ζωή, διαθλασμένη μέσα από ένα πρίσμα αριστοκρατικής ηθικής. Τα υψηλά διανοήματα γεννώνται από τον ευγενή νου, που σκέπτεται μόνον το αντικειμενικό και το ηθικώς ωραίο.
Η εξέλιξη αυτή είναι θεμιτή στα πλαίσια μιας συνειδητοποίησης της σχέσεως παρελθόντος και παρόντος. Πολλοί όμως μπορούν να υποστηρίξουν ότι οι καλλιτέχνες που έζησαν σε περασμένες εποχές είναι πολύ μακριά από μας, όχι μόνον χρονικά αλλά και γνωσιακά, επειδή η γνώση μας για τον κόσμο έχει αυξηθεί και εμπλουτισθεί με νέα δεδομένα. Ο καλλιτέχνης κείται σε απόσταση από τις προηγούμενες γενιές, αλλά δεν τις θέτει στο περιθώριο. Διατηρεί την ευαισθησία του απέναντί τους και ταυτόχρονα θέτει τον εαυτό του υψηλότερα από αυτές. Η πρόοδος του καλλιτέχνη σημαίνει την οικειοποίηση της παράδοσης και την υπεροχή του εγώ του μέσω του έργου του. Η δημιουργία δεν συνεπάγεται την αποπροσωποποίηση του καλλιτέχνη αλλά την έξαρση του εγώ, αφού μέσα στο έργο του αποτυπώνεται η ιδιοσυγκρασία του.
Η κριτική λοιπόν επικεντρώνεται στο έργο του καλλιτέχνη και κατ’ επέκτασιν στο πρόσωπό του. Εξετάζονται τα συναισθήματα που προκαλεί το έργο και η επήρεια που προκαλείται σε αυτόν που το έχει απέναντί του. Συνήθως εκφράζεται ένα συγκεκριμένο συναίσθημα ή ένας συνδυασμός συναισθημάτων μέσω των λέξεων ή των φράσεων, οι οποίες αξιολογούνται για το ηθικό φορτίο που φέρουν. Η «μεγάλη» ποίηση περιέχει πολλά συναισθήματα σε ποικίλες μορφές, αλλά εκείνο που μας ενδιαφέρει είναι η ένταση και το νευρώδες αυτών των συναισθημάτων. Με το κριτήριο αυτό διακρίνουμε την ένταση κατά τη διάρκεια της καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Ο καλλιτέχνης εκφράζει έτσι το σύνολο της προσωπικότητός του και δεν είναι απλά ένα μέσο μεταφοράς της παράδοσης. Υπάρχει και το modus operandi, που μας βοηθά να διαχωρίσουμε τον έναν καλλιτέχνη από τον άλλο. Εντυπώσεις και εμπειρίες συνυφαίνονται με έναν θαυμαστό τρόπο και μορφοποιούν την εικόνα του καλλιτέχνη. Άρα, δεν γίνεται λόγος εδώ για ένα ενεργούμενο της παράδοσης, αλλά για τον αγώνα υπεροχής της προσωπικότητας και του χαρακτήρος του καλλιτέχνη.
Το συναίσθημα στην ποίηση είναι πολύπλοκο πράγμα. Καθήκον του ποιητή είναι να επεξεργάζεται τα προϋπάρχοντα συναισθήματα, να τα εντάσσει στο έργο του και να τα προσαρμόζει στον σκοπό του. Αυτός είναι και ο «καλός» ποιητής. Ο «κακός» ποιητής διακρίνεται από απροσεξία εκεί που πρέπει να είναι προσεκτικός ή και το αντίστροφο.
Βασικό δομικό στοιχείο της ποίησης είναι το συναίσθημα και κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει από αυτό, γιατί είναι απαραίτητη συνθήκη συγγραφής. Η προσωπικότητα λοιπόν επισκιάζει την Τέχνη.
Το δοκίμιο αυτό ευρίσκεται ανάμεσα στο μεταφυσικό επίπεδο και στον μυστικισμό, το οποίο συγκεντρώνει ορισμένα συμπεράσματα για όποιον ενδιαφέρεται υπεύθυνα για το περιεχόμενο της ποίησης και το υλικό της έμπνευσης. Η διάκριση του εγώ του καλλιτέχνη μέσα στο έργο του συμβαίνει μόνο στην αληθινή ποίηση. Πολλοί άνθρωποι εκτιμούν την έκφραση του γνησίου συναισθήματος. Λίγοι μπορούν να αντιληφθούν την τεχνική επιδεξιότητα του ποιητή και ακόμη πιο λίγοι γνωρίζουν ότι το συναίσθημα είναι ο πυρήνας της έμπνευσης. Ο ποιητής βιώνει τη στιγμή της έμπνευσης και με το ισχυρό του εγώ επιβάλλεται στο έργο του, χωρίς να ανησυχεί ιδιαίτερα για το εάν επηρεάστηκε από άλλους ή εάν ακολούθησε τις επιταγές τους. Ο αγώνας για την επικράτηση του καλλιτέχνη είναι η πάλη του εγώ με το συλλογικό παρελθόν. Η δικαίωση έρχεται μόνον όταν ο καλλιτέχνης καταφέρει να υπερισχύσει και να αποβάλει το άγχος της επιρροής του παρελθόντος. Θα μάθει να στηρίζεται στο παρελθόν ώστε να το χρησιμοποιεί ως υπόβαθρο και ως μέσο για να αναπτύξει το εγώ της Τέχνης του και τις ευαισθησίες που κληρονόμησε από την φυλή του.
Γιώργος Τ. Τσερεβελάκης
Η ελληνική ποίηση στις μέρες μας δεν παρουσιάζει ουδεμία συνάφεια με την έννοια «παράδοση», αν και πολλές φορές την επικαλούνται επίδοξοι ποιητές για να προσδώσουν ποιότητα στο έργο τους. Δεν δυνάμεθα όμως να αναφερόμαστε τόσο επιπόλαια στο ειδικό βάρος που διαθέτει η παράδοση και το οποίο ελλείπει από την ελληνική ποίηση. Η κακοδαιμονία που κυριολεκτικά μαστίζει τους Έλληνες ποιητές είναι η ακατάσχετη φλυαρία ή η άστοχη αφηρημένη σκέψη, η οποία καθιστά τον στίχο άνευ πνεύματος και ουσίας. Η λογοκοπία και η αοριστολογία δεν καθιστά κάποιον ποιητή.
Έτσι, λοιπόν, η «παράδοση» καθίσταται ένα φιλοσοφικό και φιλολογικό διακύβευμα τη στιγμή της έμπνευσης και της δημιουργίας. Χαρακτηρίζουμε εν ταυτώ το ποιητικό δημιούργημα ως παραδοσιακό ή περισσότερο παραδοσιακό, αναφορικά με το περιεχόμενο ή την μορφή. Η λέξη «παράδοση» σπάνια χρησιμοποιείται κατά τον σχολιασμό ενός κειμένου, εκτός κι αν υπάρχει η πρόθεση λοιδορίας ή ειρωνικού υποβιβασμού του ως φορέως τετριμμένων νοημάτων ή ελλείπει εντελώς το πρωτότυπο περιεχόμενο.
Σε αντίθετη περίπτωση, ο χαρακτηρισμός ενός έργου ως παραδοσιακού το καθιστά ένα αρχαιολογικό απολίθωμα, κενό ουσίας και χωρίς τη δυναμική της επήρειας για τους επομένους καλλιτέχνες.
Βέβαια, η «παράδοση» και όλα τα γλωσσικά της παράγωγα δεν μπορούν να χαρακτηρίσουν συλλήβδην όλους τους συγγραφείς του παρελθόντος ή του παρόντος. Κάθε έθνος ή φυλή έχει όχι μόνο την ιδιαίτερη δημιουργική της πνοή αλλά και μια ξεχωριστή κριτική σκέψη· αυτό που υπερέχει αναντίρρητα είναι η δημιουργική πνοή και σκέψη. Γνωρίζουμε όμως τις μεθόδους κριτικής και τα έργα κριτικής που συγγράφονται κατά καιρούς. Ο όγκος αυτών των έργων διακρίνεται από αυθόρμητο πνεύμα και πηγαίο αίσθημα, αλλά δεν καταφέρνει, τις περισσότερες φορές, να απομονώσει με επιτυχία τα μειονεκτήματα ή τα προτερήματα του έργου. Όμως δεν είναι δυνατόν να παραβλέψουμε τη διάθεση για κριτική και την προσπάθεια για τη μεταρσίωση του πνευματικού επιπέδου. Η κριτική είναι αναπόφευκτη αναγκαιότητα, που δεν την παραβλέπουμε, ασχέτως τι ποιότητα την διακρίνει. Έτσι σκεπτόμαστε όταν διαβάζουμε ένα βιβλίο ή αναλογιζόμαστε μια φράση· προβαίνουμε σε μιαν άτυπη κριτική για να εξακριβώσουμε αν εν τέλει συμφωνούμε ή απορρίπτουμε την ιδεολογία που κάθε φορά εκφράζεται. Κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας εμμένουμε συνήθως σ’ εκείνα τα στοιχεία ύφους, που μας οδηγούν στην άποψη ότι ο εν λόγω συγγραφέας δεν μιμείται κανέναν από τους προγενεστέρους του· δηλαδή, είναι «πρωτότυπος».
Καταβάλλουμε λοιπόν προσπάθεια για να εντοπίσουμε χαρακτηριστικά που τον κάνουν να ξεχωρίζει και που αποτυπώνουν την ιδιάζουσα καλλιτεχνική του αίσθηση.
Πραγματικά, όταν συμπεράνουμε πως διαφέρει αισθητά από το παρελθόν, αισθανόμαστε μια βαθειά ικανοποίηση και χαιρόμαστε γι’ αυτό. Όταν προσεγγίζουμε το έργο ενός ποιητή με αυτήν την προδιάθεση, τον συνδέουμε με τους προηγουμένους συγγραφείς για να διαπιστώσουμε τη σχέση του με αυτούς και παράλληλα προσπαθούμε να δούμε πού αναφαίνεται το εγώ του· ειδάλλως, αδιαφορούμε αφού δεν μας έδωσε την προσωπική του σφραγίδα. Για να πραγματοποιήσουμε την σύγκριση αυτή, οφείλουμε να ανατρέξουμε στην περίοδο της ωριμότητος και όχι σε αυτήν της νεότητος, όπου η ψυχή του καλλιτέχνη είναι ακόμη ασχημάτιστη.
Από την άλλη πλευρά, αν η έννοια «παράδοση» σήμαινε να ακολουθούμε τις συνήθειες των γενεών πριν από μας με παρωπιδικό και μονοδιάστατο τρόπο, τότε η «παράδοση» δεν θα έπρεπε να είναι μέλημά μας. Παράλληλα, αν θελήσουμε να την αγνοήσουμε εντελώς προκειμένου να διαφοροποιηθούμε, ελλοχεύει ο κίνδυνος να απωλέσουμε πλήρως τους στόχους μας και να κινηθούμε σε άγνωστες περιοχές. Πολλοί συγγραφείς αγνοούν επιδεικτικά την παράδοση γιατί θέλουν να καταδείξουν το ανυπότακτο πνεύμα τους και τη ρωμαλεότητα της σκέψης τους. Δεν υπολογίζουν όμως ότι ο νους επιζητεί ερείσματα και ερεθίσματα για να μπορέσει να δημιουργήσει· δεν αρκεί μόνο η καθαρή σκέψη. Χρειάζεται και η τριβή σε προγενέστερες μορφές της Τέχνης, ώστε ο καλλιτέχνης να αποκτήσει εμπειρία και μετά να προχωρήσει στην έκφραση του ψυχικού του κόσμου. Η πρωτοτυπία είναι σαφώς καλύτερη από τη μίμηση ή την επανάληψη, αλλά πάντα συνυφασμένη με τους δύο προαναφερθέντες παράγοντες. Ταλέντο και παράδοση συμπορεύονται, αλληλοσυμπληρώνονται και τότε διαφαίνεται η ταυτότητα του καλλιτέχνη. Αλλιώς, δεν έχουν καμία σημασία.
Η παράδοση έχει μια ευρύτερη έννοια. Δεν κληροδοτείται, αλλά αποκτάται μετά από επίπονη άσκηση. Συστατικό της στοιχείο είναι η ιστορική αίσθηση, απαραίτητη προϋπόθεση για τον ποιητή που επιθυμεί το έργο του να έχει επιτυχία. Η ιστορική αίσθηση αφορά στην πρόσληψη του παρελθόντος αλλά και στην ικανότητα μεταφοράς του και εγγραφής του στο παρόν· στο παρόν της δημιουργίας. Η ιστορική αίσθηση ωθεί τον καλλιτέχνη να δημιουργήσει εξ ονόματος της φυλής του και της δυναμικής που υποκρύπτεται μέσα της. Αρχικό ελατήριο του καλλιτέχνη είναι το εσωτερικό πάθος και η ξεχωριστή ευαισθησία που τον διαχωρίζει από τους υπολοίπους. Ο επιτυχημένος καλλιτέχνης θητεύει στην παράδοση και μετά αρχίζει να κατευθύνει το ταλέντο του όπου τον παρασύρει το πάθος του, το δαιμόνιόν του, η δίψα του να προσφέρει μιαν ικμάδα ζωής στον μαρασμό που υπάρχει γύρω του. Όταν συνειδητοποιεί ότι δεν είναι αυτοφυής και μόνος του, τότε αντιλαμβάνεται τη θέση του στην διαχρονία της Τέχνης.
Ο καλλιτέχνης «επιβάλλει» το έργο του και δικαιώνεται όταν προβάλλει το προσωπικό του ταλέντο και η δημιουργική αφομοίωση των επιτευγμάτων στα πλαίσια της Τέχνης του. Μπορούμε να τον αξιολογήσουμε τον ίδιο προσωπικά και τι νέο προσέφερε, αλλά οφείλουμε να τον ελέγξουμε αν διέσπασε βασικούς κανόνες που διέπουν το δημιούργημά του. Είναι μια θεμελιώδης αρχή αισθητικής, την οποία λαμβάνουμε υπ’ όψιν όταν ερχόμαστε αντίκρυ με το έργο του. Είναι μια αδήριτη δέσμευση. Όταν ένα νέο έργο γεννάται, συναιρεί όλη την προϋπάρχουσα ιδεολογική ακολουθία των αφομοιωθέντων στοιχείων της Τέχνης. Για να υπερισχύσει όμως το νέο έργο, η συνολική ιδεολογία πρέπει να μεταβληθεί· μεταβάλλονται οι αξίες, οι σχέσεις και οι προϋποθέσεις που χρησιμοποιήθηκαν ως πνευματική σκευή. Έτσι, ο καλλιτέχνης πρέπει να προσέχει τις ανυπέρβλητες δυσκολίες που αυτό συνεπάγεται.
Ο καλλιτέχνης κρίνεται αρχικά με τα κριτήρια του παρελθόντος. Κρίνεται, δεν επισκιάζεται. Οι βασικές αρχές κριτικής επιτάσσουν τη σύγκριση καλλιτέχνη και παραδόσεως.
Το έργο Τέχνης παραμένει ένα ανεξάρτητο προϊόν σκέψης και στοχασμού· στην ουσία είναι αυθύπαρκτη οντότητα με δικές της ορίζουσες. Το έργο έχει αξία διότι αποδεικνύει ότι σε αυτό εφαρμόσθηκαν όλα τα απαρέγκλιτα κριτήρια για την προσαρμογή των επιταγών της παράδοσης και του ταλέντου του καλλιτέχνη.
Η σχέση του καλλιτέχνη με το παρελθόν είναι βαθύτερη και πολυπλοκότερη: Είτε θεωρεί την παράδοση ως ένα απρόσωπο σύνολο με ενιαία ταυτότητα είτε θαυμάζει και προκρίνει επιλεκτικά ορισμένες εκδοχές είτε αφιερώνεται πλήρως στην μαθητεία μιας συγκεκριμένης περιόδου. Εάν υιοθετήσει την πρώτη στάση, είναι απαράδεκτο για έναν καλλιτέχνη με βαθειά γνώση· η δεύτερη είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της νιότης, ενώ η τρίτη είναι πιο ώριμη και καταδεικνύει την αποκρυστάλλωση των απόψεων όπως και την εσώτερη κλίση του προσωπικού ταλέντου του καλλιτέχνη.
Είναι επιτακτικό το αίτημα να καταλάβει ο καλλιτέχνης ότι το υλικό της Τέχνης δεν είναι πάντα το ίδιο, από το οποίο δυνητικά μπορεί να αντλήσει και να δημιουργήσει. Ο συλλογικός νους της φυλής του, που προϋπάρχει αυτού, είναι μεταβαλλόμενος και συνιστά μιαν εξελικτική πορεία που δεν αφήνει κανένα γόνιμο στοιχείο να πάει χαμένο.
Όλα αυτά μετακενώνονται στον ατομικό νου· έτσι μεταφέρεται το στίγμα της φυλής, η χαρακτηριστική αίσθηση για τη ζωή, διαθλασμένη μέσα από ένα πρίσμα αριστοκρατικής ηθικής. Τα υψηλά διανοήματα γεννώνται από τον ευγενή νου, που σκέπτεται μόνον το αντικειμενικό και το ηθικώς ωραίο.
Η εξέλιξη αυτή είναι θεμιτή στα πλαίσια μιας συνειδητοποίησης της σχέσεως παρελθόντος και παρόντος. Πολλοί όμως μπορούν να υποστηρίξουν ότι οι καλλιτέχνες που έζησαν σε περασμένες εποχές είναι πολύ μακριά από μας, όχι μόνον χρονικά αλλά και γνωσιακά, επειδή η γνώση μας για τον κόσμο έχει αυξηθεί και εμπλουτισθεί με νέα δεδομένα. Ο καλλιτέχνης κείται σε απόσταση από τις προηγούμενες γενιές, αλλά δεν τις θέτει στο περιθώριο. Διατηρεί την ευαισθησία του απέναντί τους και ταυτόχρονα θέτει τον εαυτό του υψηλότερα από αυτές. Η πρόοδος του καλλιτέχνη σημαίνει την οικειοποίηση της παράδοσης και την υπεροχή του εγώ του μέσω του έργου του. Η δημιουργία δεν συνεπάγεται την αποπροσωποποίηση του καλλιτέχνη αλλά την έξαρση του εγώ, αφού μέσα στο έργο του αποτυπώνεται η ιδιοσυγκρασία του.
Η κριτική λοιπόν επικεντρώνεται στο έργο του καλλιτέχνη και κατ’ επέκτασιν στο πρόσωπό του. Εξετάζονται τα συναισθήματα που προκαλεί το έργο και η επήρεια που προκαλείται σε αυτόν που το έχει απέναντί του. Συνήθως εκφράζεται ένα συγκεκριμένο συναίσθημα ή ένας συνδυασμός συναισθημάτων μέσω των λέξεων ή των φράσεων, οι οποίες αξιολογούνται για το ηθικό φορτίο που φέρουν. Η «μεγάλη» ποίηση περιέχει πολλά συναισθήματα σε ποικίλες μορφές, αλλά εκείνο που μας ενδιαφέρει είναι η ένταση και το νευρώδες αυτών των συναισθημάτων. Με το κριτήριο αυτό διακρίνουμε την ένταση κατά τη διάρκεια της καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Ο καλλιτέχνης εκφράζει έτσι το σύνολο της προσωπικότητός του και δεν είναι απλά ένα μέσο μεταφοράς της παράδοσης. Υπάρχει και το modus operandi, που μας βοηθά να διαχωρίσουμε τον έναν καλλιτέχνη από τον άλλο. Εντυπώσεις και εμπειρίες συνυφαίνονται με έναν θαυμαστό τρόπο και μορφοποιούν την εικόνα του καλλιτέχνη. Άρα, δεν γίνεται λόγος εδώ για ένα ενεργούμενο της παράδοσης, αλλά για τον αγώνα υπεροχής της προσωπικότητας και του χαρακτήρος του καλλιτέχνη.
Το συναίσθημα στην ποίηση είναι πολύπλοκο πράγμα. Καθήκον του ποιητή είναι να επεξεργάζεται τα προϋπάρχοντα συναισθήματα, να τα εντάσσει στο έργο του και να τα προσαρμόζει στον σκοπό του. Αυτός είναι και ο «καλός» ποιητής. Ο «κακός» ποιητής διακρίνεται από απροσεξία εκεί που πρέπει να είναι προσεκτικός ή και το αντίστροφο.
Βασικό δομικό στοιχείο της ποίησης είναι το συναίσθημα και κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει από αυτό, γιατί είναι απαραίτητη συνθήκη συγγραφής. Η προσωπικότητα λοιπόν επισκιάζει την Τέχνη.
Το δοκίμιο αυτό ευρίσκεται ανάμεσα στο μεταφυσικό επίπεδο και στον μυστικισμό, το οποίο συγκεντρώνει ορισμένα συμπεράσματα για όποιον ενδιαφέρεται υπεύθυνα για το περιεχόμενο της ποίησης και το υλικό της έμπνευσης. Η διάκριση του εγώ του καλλιτέχνη μέσα στο έργο του συμβαίνει μόνο στην αληθινή ποίηση. Πολλοί άνθρωποι εκτιμούν την έκφραση του γνησίου συναισθήματος. Λίγοι μπορούν να αντιληφθούν την τεχνική επιδεξιότητα του ποιητή και ακόμη πιο λίγοι γνωρίζουν ότι το συναίσθημα είναι ο πυρήνας της έμπνευσης. Ο ποιητής βιώνει τη στιγμή της έμπνευσης και με το ισχυρό του εγώ επιβάλλεται στο έργο του, χωρίς να ανησυχεί ιδιαίτερα για το εάν επηρεάστηκε από άλλους ή εάν ακολούθησε τις επιταγές τους. Ο αγώνας για την επικράτηση του καλλιτέχνη είναι η πάλη του εγώ με το συλλογικό παρελθόν. Η δικαίωση έρχεται μόνον όταν ο καλλιτέχνης καταφέρει να υπερισχύσει και να αποβάλει το άγχος της επιρροής του παρελθόντος. Θα μάθει να στηρίζεται στο παρελθόν ώστε να το χρησιμοποιεί ως υπόβαθρο και ως μέσο για να αναπτύξει το εγώ της Τέχνης του και τις ευαισθησίες που κληρονόμησε από την φυλή του.
Γιώργος Τ. Τσερεβελάκης
Δημοφιλέστερα Άρθρα
Δημοσκόπηση
